Polyvagaal theorie

  In 1995 introduceerde Stephen Porges, een neurowetenschapper, de polyvagaal theorie (PVT). Poly=veel en vagaal=zenuw. De Polyvagaaltheorie gaat vooral over het autonome zenuwstelsel en de nervus vagus, die zich vanuit de hersenstam vertakt en o.a. hart, ademhaling en buik reguleert. De Polyvagaaltheorie gaat ervan uit dat in de evolutie meerdere, afzonderlijke delen van het autonome zenuwstelsel ontstaan zijn, die de respons op stress regelen. Met deze theorie geeft hij een verklaring van het samenspel tussen het autonome zenuwstelsel, onze emoties en ons sociale gedrag.

De werking van ons zenuwstelsel

Voordat we verder in gaan op de polyvagaaltheorie eerste een korte introductie over onze zenuwstelsel. In ons lichaam zijn er allerlei systemen in werking, een belangrijk systeem is ons zenuwstelsel. Ons zenuwstelsel vormt een ingenieus netwerk van zenuwcellen dat met elkaar verbonden is. Het zenuwstelsel heeft daarbij een belangrijke werking binnen ons lichaam. In het kort zou je het kunnen zien als een netwerk waarbij informatie van de hersenen naar verschillende delen van het lichaam wordt gestuurd, en andersom. Zo lukt het ons om de zintuigen te gebruiken of om de spieren aan te sturen.

We maken daarbij onderscheid tussen het animale zenuwstelsel en het autonome zenuwstelsel. Het animale zenuwstelsel staat in verbinding met je gedachten en vrije wil. Je kunt bijvoorbeeld ja-knikken wanneer je dat wilt: dit stuur je zelf aan. Anderzijds is er het autonome zenuwstelsel, dat automatisch functioneert. Het regelt de zaken in je lichaam waarover je niet hoeft na te denken, zoals je spijsvertering en het kloppen van je hart. Deze systemen worden ook geactiveerd wanner je stress ervaart en bepalen voor een bepaalde mate hoe je reageert op bepaalde situaties. Het autonome zenuwstelsel bestaat uit een systeem wat vooral tijdens actie (sympatisch ) en een die vooral in rust (parasympatisch) actief is.
Ons autonome zenuwstelsel treedt ook in werking bij stressprikkels: het herkent gevaar en zoekt een passende omgangsvorm.

De werking van ons systeem bij veiligheid of onveiligheid

We kennen allemaal de zogenoemde vecht-of-vluchtreactie (fight or flight), evenals de bevriezing (freeze). Volgens de polyvagaaltheorie kiezen we niet vrijwillig voor één van de twee reacties bij de dreiging van gevaar, maar wordt deze systematisch bepaald door ons zenuwstelsel. Kortom: het zenuwstelsel kiest wat er op een bepaald moment het best is om onze veiligheid te waarborgen.

Er zijn volgens de polyvagaaltheorie drie systemen waar we naar kunnen handelen, die werken als een hiërarchische ladder. Eén systeem betreft een veilige situatie, twee systemen betreffen een onveilige situatie. Werkt het bovenste systeem niet? Dan ga je een traptrede omlaag. Werk het middelste systeem ook niet? Dan zak je nog een trede. Is het gevaar voorbij? Dan kun je weer een trede omhoog.
Deze systemen bevinden zich binnen ons zenuwstelsel op verschillende plekken in het lichaam en werken ieder op een eigen manier. Hieronder vind je de benamingen van de drie systemen, waarna we verder ingaan op de precieze werking.

Ventrale vagale systeem:
Treedt op als we ons veilig voelen, Social Engagement System. Dit maakt dat je sociaal kunt zijn, kunt verbinden en creatief kunt zijn

Sympathisch systeem:
Treedt op als we ons (enigszins) onveilig voelen. Het is het systeem dat de meer primitieve vecht-of-vlucht responsen activeert.

Dorsale vagale systeem:
Treedt op als we ons (sterk) onveilig voelen en kan leiden tot een bevries reactie

Het hanteren van deze visie werkt op verschillende manieren. Zo wordt in de polyvagaaltheorie vooropgesteld dat een gevoel van veiligheid cruciaal is voor genezingsprocessen, evenals het leiden van een prettig en gezond leven. Co-regulatie en verbinding spelen hierin een hoofdrol. Het ontbreken van dit veiligheidsgevoel, en daarbij een gebrek aan het verkeren in het bovenste systeem (ventrale vagale systeem), kan leiden tot psychische aandoeningen en lichamelijke ziekten.

Een waardevolle verklaring.

Vanuit deze verklaring kan ik helder uitleg geven over de wisselwerking tussen lichamelijke klachten en de werking van het lichaam. Automatisch onbewuste reacties die in ons lichaam aanwezig zijn krijgen betekenis. Wanneer deze reacties onnodig lang aanblijven staan of continu geprikkeld worden kan dit klachten in het lichaam geven.

Nu kan het vechten, vluchten, bevriezen of ontdooien groot lijken, maar dat is niet altijd zo. Dit systeem kan ook aangaan wanneer je spanning, druk ervaart bij bijvoorbeeld het maken van een proefwerk op school of in een gesprek met een vriendje. Je kunt dan herkennen dat je bij “vechten” extra alert wordt en een sterke focus hebt voor het proefwerk, bij “bevriezen” zal je een black-out herkennen, je krijgt niets meer op papier en lijkt niet meer bij je informatie van kennis te kunnen komen of tijdens het gesprek kun je niet op woorden komen die je graag wilt zeggen. Het vechten, vluchten, jagen, bevriezen en ontdooien is dus niet altijd letterlijk te herkennen aan een gevecht met je vriendje of aan het wegrennen uit een situatie. 

Ontdekken hoe en waardoor je lichaam reageert lijkt wellicht makkelijk maar is dat niet altijd. Bij het een is het duidelijker dan bij het andere. Wanneer ons reactiesysteem in balans is en ons helpt is verder inzicht hierin niet zo van belang. Alleen kan er ook storing in het reactiesysteem komen of blijft er iets onnodig lang aanstaan waardoor er klachten voor jezelf of je omgeving ontstaan. Dan is het heel goed om naar je reactie en werking van het lichaam te kijken en dit meer te belichten. Naast de eerste snelle onbewuste reactie zijn er verschillende factoren die van invloed zijn op onze verdere reacties.

Begeleiding in de praktijk

Verder biedt de polyvagaaltheorie een verklaring voor de werking van ons autonome zenuwstelsel bij stress of burn-out, angst, trauma en depressie. Deze inzichten kunnen worden toegepast tijdens een behandeling. Zo kunnen we onderzoeken welke responspatronen er bij jou optreden, en op welk moment. De patronen kunnen bijvoorbeeld optreden bij ervaringen van niet-vertrouwen of triggers voor traumatische gebeurtenissen in het verleden. Het herkennen van de patronen in het verloop van de drie systemen geeft belangrijke inzichten over jezelf, wat jouw triggers zijn en de manier waarop je met triggers omgaat.   Binnen mijn begeleiding heb ik aandacht voor de visie van de Polyvagaaltheorie.

Mocht je vastlopen, je lichamelijke klachten niet begrijpen? Kom gerust eens langs. Dan kijken we samen of we een verklaring voor je lichamelijke klachten kunnen vinden.